|
NIW 161 VRIJE WIL
Velen die zich bezig houden met het Jodendom, bezorgt de opvatting over de "vrije wil" ; hoofdbrekens. De uitoefening van de vrije wil van de mens wordt vaak beschouwd als één van de basisprincipes van het Jodendom.
Enerzijds stelt de Eeuwige meermalen de keus te kiezen tussen zegen en vloek, tussen leven en dood, b.v. in Deuteronomium 30:19. Anderzijds blijkt dat de Eeuwige zelf bepaalde mensen zodanig beïnvloedt dat de "verkeerde" keuze wordt gemaakt, b.v. in Exodus 7:3+4, waar Farao's hart verhard wordt en hij de Joden niet goedschiks zal laten vertrekken; dat kwam voort uit het nut dat hij trok van de dwangarbeid die hij de Joden had opgelegd.
Een heel tegenstrijdige mededeling van de zeergeleerde Rabbi Akiwa luidt: "Hoewel de Eeuwige weet hoe de mens zal reageren heeft de mens toch een vrije wil". Onze geleerden komen met diepzinnige verklaringen, b.v.: de Farao was een heel slecht mens en zijn keuzen komen daaruit voort. Andere verklaring: de mens heeft een geweten en dat is hem al gegeven met de schepping van de mens.
De voorkennis van de Eeuwige zou niet de daden van de mens bepalen en de mens ervan weerhouden zelf een keus te maken tussen goed en kwaad, of tussen meer of minder ethische beslissingen. Met andere woorden: van te voren ligt niet vast of een mens zich goed, minder goed of slecht gedraagt; we hebben onze eigen verantwoordelijkheid voor onze daden.
De Middeleeuwse beroemde Maimonides ziet ook de vrije wil als middelpunt van de Leer en stelt (vrij vertaald): "iedereen kan zich spiegelen aan onze Leraar Moshé wat oprecht-zijn betreft, of even slecht zijn als Haman". Hoe komt het dat de bewoners van S'dom en 'Amorra zo slecht waren dat ze collectief de doodstrraf verdienden? En hoe komt het dat de inwoners van Ninivé, die even slecht waren, maar toch genoeg geweten hadden overgehouden om dat in te zien, te kiezen voor diep berouw en aldus werden gered? Invloed van de koning die voorging in de manifestatie van tesjoeva, terugkeer?
Het is een heel moeilijk concept, want welke zijn de krachten die onze beslissingen (mede) maken? Er is veel waarop we geen enkele invloed hebben, zoals de plaats waar je geboren bent. Is daar oorlog of vrede, moet je vluchten en/of wordt je in een keus tussen in leven blijven of vermoord worden gedwongen tot een andere godsdienst? Dat verbiedt overigens de Wet: in drie gevallen moet je je laten doden: bij incest, bij dwang een ander te vermoorden en bij dwang over te gaan tot een andere godsdienst. Volgend probleem: is er voldoende voedsel of is er hongersnood. Ben je als meisje of als jongen geboren, want in vele culturen, vooralsnog zelfs in de Joodse, zijn de jongens in bepaalde opzichten bevoorrecht boven meisjes. In welk milieu ben je geboren; Word je opgevoed met behoorlijke morele standaarden, of wordt er gesjoemeld met de ethische voorschriften. En zelfs als je tot een goed mens wordt opgevoed kun je in een milieu terecht komen waar de verleidingen zo indringend zijn dat je overstag gaat, soms om als vol meegeteld te worden.
Na dit stukje blijf ik in diepe twijfel achter. Bloeme Evers-Emden.
www.niw.nl.